Πρωτέας: Η αιτία της ουσίας του κόσμου

"..γιατί κλει την αιώνιαν Ουσία, που σε θεούς και σ᾿ ανθρώπους μηνάει σε περίσσιες μορφές απ᾿ τα βάθη του Κόσμου,τη μίαν ιερή, μυστική Ελευθερία!"
Έτσι μας τον περιγράφει ο Σικελιανός τον Πρωτέα στο ομώνυμο ποίημά του.
Ανάμεσα στα πνεύματα του νερού, ο Πρωτέας είναι μια μορφή με σημασία θεμελιακή όχι μόνο για την λαϊκή πίστη και την μαγεία, αλλά και για τον κοσμογονικό μύθο, που οδηγεί στην γέννηση της επιστημονικής σκέψης... Τόσο το όνομα του Πρωτέα που σημαίνει τον Πρώτο, δηλαδή τον Πρωτογέννητο, όσο και η παροιμιώδης ικανότητά του να παίρνει ό,ποια μορφή ήθελε, αφήνουν να διαφανεί κάποια πανάρχαια κοσμογονική αντίληψη από μια πρώτη μορφή στην γενετική διαδικασία του κόσμου. Μορφή που γεννά όλες τις άλλες μορφές που συνθέτουν τον κόσμο, δηλαδή μια πρώτη μορφή ύλης, που δικές της μεταμορφώσεις αποτελούν όλες οι άλλες μορφές του κόσμου. Η αυθεντικότητα αυτής της κοσμογονικής αντίληψης γύρω από την μορφή του Πρωτέα στηρίζεται στην πρωιμότατη εμπειρική διαπίστωση της γενετικής δύναμης του νερού. Για αυτό ο μύθος του Πρωτέα έγινε στα προϊστορικά χρόνια έξοχο ερέθισμα για να πλέξουν οι φιλόσοφοι πλήθος αλληγορίες. Αρχικά τον Πρωτέα πρέπει να τον φαντάζονταν ως πρώτο δαίμονα, που δεν όφειλε την γέννησή του και την ύπαρξή του σε άλλα προγενέστερα όντα.
Οι παραδόσεις ότι ο Πρωτεύς ήτανε γιος του Δία ή του Ποσειδώνα, του δευτέρου μάλιστα και υπηρέτης, με την εντολή να βόσκει τις φώκιες του, δεν ανήκουν στον αρχικό μύθο του Πρωτέα, αλλά δηλώνουν κατοπινές προσπάθειες να συνδεθεί ένα πανάρχαιο πνεύμα με τους νεότερους κυρίαρχους θεούς και την επίσημη θρησκεία των Ελλήνων.
Όμως μυθολογικά ποιος είναι ο Πρωτέας; Ας πάμε να ξετυλίξουμε το κουβάρι.





Η αρχή του Πρωτέα χάνεται στα βάθη των αιώνων. Ο Όμηρος τον ονομάζει "άλιον γέροντα" και από αυτόν ο Μενέλαος έμαθε πώς θα επέστρεφε με ασφάλεια στην πατρίδα του και ο Ηρακλής που βρισκόταν ο κήπος των Εσπερίδων. Οι ναυτικοί τον θεωρούσαν προστάτη στα ταξίδια τους όπως άλλωστε και τον Φόρκυ, τον Νηρέα, τον Τρίτωνα τον Γλαύκο τον Ανθηδόνιο. 'Ελεγαν πως ο Πρωτέας ούτε γελούσε ποτέ ούτε έκλαιγε. Όπως μας λέει ο Όμηρος, ήταν υποτακτικός του Ποσειδώνα και γνώριζε όλα τα βάθη της θάλασσας και τα μυστικά τους. "...ο Πρωτέας ο αιγύπτιος, άσφαλτος, αθάνατος, που τους βυθούς κατέχει" (Οδ.384-385)
Επίσης, ήταν προικισμένος με μαντικές ικανότητες και μπορούσε να μεταμορφώνεται σε ό,τι ήθελε, σε ζώο, σε φυτό, σε πουλί, ακόμη και σε φωτιά ή σε νερό.
Σύμφωνα με το μύθο, ο Πρωτέας είχε ανατολίτικη καταγωγή. Άλλοι έλεγαν πως είχε έρθει από τη Φοινίκη μαζί με τον Κάδμο όταν ο Κάδμος αναζητούσε την αδερφή του, την Ευρώπη, που την είχε απαγάγει ο Δίας. Ο Πρωτέας έφτασε τελικά μέχρι την Παλλήνη της Χαλκιδικής. Γνωρίστηκε με το βασιλιά της Σιθωνίας Κλίτο, που τον βοήθησε να ιδρύσει δικό του βασίλειο, διώχνοντας από τη Βισαλτία, μια περιοχή της Θράκης, τους παλιούς άγριους κατοίκους της. Ο Κλίτος του έδωσε επίσης την κόρη του Χρυσονόη για γυναίκα.
Ο Πρωτέας έζησε ειρηνικά στο βασίλειό του, ώσπου ένα τραγικό συμβάν τον τάραξε. Όταν κάποτε ο Ηρακλής πέρασε από εκεί, μονομάχησε με τους δυο γιους του Πρωτέα, τον Πολύγονο (ή Τμώλο) και τον Τηλέγονο, τους οποίους και σκότωσε. Ο Πρωτέας δεν άντεξε και από τη λύπη του έπεσε στη θάλασσα. Οι θεοί τον σπλαχνίστηκαν και τον έκαναν αθάνατο θεό των νερών.
Ο μύθος όμως συνεχίζει να πλάθει μυθιστορίες με τον Πρωτέα και έτσι σύμφωνα με τον Ηρόδοτο τον συναντάμε να είναι βασιλιάς της Μέμφιδας της Αιγύπτου, με σύζυγο την Ψαμάθη ή Τορώνη και μαζί της να έχει αποκτήσει τον Πολύγονο, τον Τηλέγονο. Άλλα παιδιά που είχε μαζί της ήταν ο Θεοκλύμενος, η Θειώνη και η Καβειρώ.
Κατοικούσε στο νησί Φάρος, στην Αίγυπτο, και είχε το χάρισμα να προφητεύει, αλλά και τη δυνατότητα να παίρνει οποιαδήποτε μορφή ζώου ή στοιχείου της φύσης για να ξεφεύγει από εκείνους που ήθελαν να τον συμβουλευτούν. Ο Πρωτέας έγινε θαλάσσιος θεός, έπειτα από την λύπηση των θεών που δεν τον άφησανε να πνιγεί απελπισμένος από τον χαμό των παιδιών του. Ο Ποσειδώνας του είχε αναθέσει τη φύλαξη του ποιμνίου των θαλασσινών ζώων και σ` αντάλλαγμα του είχε δώσει το χάρισμα να προφητεύει το μέλλον.





Κατοικούσε σε μία τεράστια σπηλιά στα βάθη της θάλασσας και μόνο κατά τα μεσημέρια έβγαινε στην ακτή, όπου κοιμόταν στους βράχους της παραλίας μαζί με τις φώκιες. Ήταν ευκαιρία για όποιον ήθελε να μάθει το μέλλον του να πιάσει τον Πρωτέα καθώς κοιμόταν και να τον δέσει, γιατί ο ίδιος δεν προφήτευε εύκολα, παρά μόνο όταν δεν μπορούσε να κάνει διαφορετικά. Για το λόγο αυτόν άλλαζε μορφή και άλλοτε γινόταν φωτιά ή νερό και άλλοτε τίγρης, λιοντάρι, δράκοντας. Τελικά, αν νικιόταν, προφήτευε με ακρίβεια το μέλλον.
Λέγεται ακόμα ότι φιλοξένησε τον Πάρη και την Ελένη στην Αίγυπτο όταν τους έβγαλε στην ακτή η τρικυμία. Αργότερα όμως έδωσε στον Πάρη το φάντασμα της Ελένης και την αληθινή την έστειλε στο Μενέλαο. Ο Ηρόδοτος αναφέρει μια παράδοση που ο ίδιος άκουσε στην Αίγυπτο: ότι ο Πρωτέας δεν ήταν στοιχειό της θάλασσας, αλλά βασιλιάς της Αιγύπτου, την εποχή του Τρωικού πολέμου. Έδρα του ήταν η Μέμφιδα κι έργο του η προστασία των αδικημένων, ενώ δεν είχε μαντικές ικανότητες. Όταν οι άνθρωποί του του έφεραν υπόδικο τον Πάρι, - έπειτα από μια τρικυμία- μαζί με την Ελένη και τους θησαυρούς του Μενέλαου, ο Πρωτέας τον φιλοξένησε· επειδή δεν ήθελε να σκοτώνει τους ξένους που έρχονταν στη χώρα του, τον άφησε στο τέλος να πάει πίσω στην Τροία, κράτησε όμως στην Αίγυπτο την Ελένη και το θησαυρό. Ο Πάρης επέστρεψε στην Τροία χωρίς την Ελένη. Όταν οι Αχαιοί κατέφθασαν εκεί, ζήτησαν να επιστραφεί η γυναίκα του Μενέλαου, ώστε να μη χυθεί αίμα. Οι Τρώες είπαν ότι δεν την έχουν, οι Αχαιοί, με το δίκιο τους, δε τους πίστεψαν κι έτσι άναψε ο πόλεμος που κράτησε δέκα χρόνια.




Μόνο μετά το τέλος του πολέμου και την πτώση της Τροίας οι Έλληνες διαπίστωσαν την απουσία της Ελένης και ο Μενέλαος πήγε στη χώρα του Πρωτέα, για να φέρει πίσω γυναίκα και βιός. Τα κύματα, όπως διηγείται ο Όμηρος στην Οδύσσεια τον έριξαν στο νησί Φάρος.
"Στην Αίγυπτο οι θεοί με κράτησαν, τη γη την πατρική μου
κι ας λαχταρούσα, τι αψεγάδιαστες δεν πρόσφερα θυσίες·
δε θέλαν οι θεοί ό,τι γύρεψαν να το ΄χω αλησμονήσει.
Ένα νησί εκεί πέρα βρίσκεται, Φάρο το λένε, μέσα
στην πολυκυματούσα θάλασσα, στην Αίγυπτο απαντίκρυ"
(Οδ. Ραψ. δ, 351-355)
Εκεί τον βρήκε η Ειδοθέα, η κόρη του Πρωτέα, που τον λυπήθηκε και θέλησε να τον βοηθήσει.
"..η κόρη του θαλασσογέροντα, του αδάμαστου Πρωτέα·
τη λέγαν Ειδοθέα· τον πόνο μου θωρώντας με σπλαχνίστη
κι ήρθε μπροστά μου, όπως παράδερνα χωρίς συντρόφους, μόνος·
εκείνοι τους γιαλούς τριγύριζαν κι αδιάκοπα ψάρευαν
με αγκίστρια γαντζωτά, τι εθέριζε τα σπλάχνα τους η πείνα".
( Οδ.Ραψ. δ,365-36)
Ο πατέρας της είχε μαγικές και μαντικές δυνάμεις. Αν τον ακινητοποιούσαν, θα μπορούσε να τους ενημερώσει για το τι συνέβη στους άλλους αρχηγούς, να τους εξηγήσει τι έπρεπε να κάνουν για να γλιτώσουν και να τους πει, τι τους περιμένει στο μέλλον. Η ίδια τον καθοδήγησε στο τι έπρεπε να κάνει για να μπορέσει να ακινητοποιήσει τον γέροντα, βούτηξε στη θάλασσα κι επέστρεψε φέρνοντας τέσσερα τομάρια φώκιας.
Ο Μενέλαος διάλεξε τρεις από τους συντρόφους του, φόρεσαν κι αυτός κι εκείνοι τα τομάρια φώκιας και περίμεναν. Όταν μεσημέριασε, από την θάλασσα άρχισαν να βγαίνουν φώκιες και να ξαπλώνουν στην ακτή. Ο Μενέλαος και οι δικοί του ξάπλωσαν ανάμεσά τους. Μετά, ήρθε κι ο γέρο Πρωτέας και ξάπλωσε στον ήλιο. Ο Μενέλαος και οι δικοί του όρμησαν να τον ακινητοποιήσουν. Τον άρπαξαν και τον κρατούσαν σφιχτά αλλά ο Πρωτέας, μεταμορφώθηκε σε λιοντάρι. σε αγριογούρουνο, τίγρη, νερό, δέντρο, χρυσό και ένα σωρό άλλα στοιχεία και ζώα. Ο Μενέλαος πάλεψε με πείσμα μαζί του, αυτός και τρεις ακόμα άνδρες του αψη­φώντας τις μεταμορφώσεις του γέρου της θάλασσας, Απόκαμε και τα παράτησε, ρωτώντας τον Μενέλαο, τι ήθελε να μάθει:
Σαν πια βαρέθηκεν ο γέροντας τις δολερές του τέχνες,
γυρνώντας μίλησε, με ρώτησε κι αυτά τα λόγια μου ΄πε:
"Υγιέ του Ατρέα, ποιος τάχα αθάνατος τα ταίριαξε μαζί σου
και στήνοντας καρτέρι μ΄ έπιασες με το στανιό; τι θέλεις;"
Είπε, κι εγώ γυρνώντας μίλησα κι απηλογιά του δίνω:
"Τι με ρωτάς; το ξέρεις, γέροντα! Τι θες και με πλανεύεις;
Παν μέρες στο νησί που κλείστηκα και πώς θα ξεγλιτώσω
δεν ξέρω· την καρδιά στα στήθη μου να σιγολιώνει νιώθω.
Μα εσύ μολόγα μου, τι οι αθάνατοι θεοί τα ξέρουν όλα,
ποιος αναιώνιος τάχα μ΄ έδεσε και μου ΄κλεισε το δρόμο;
και πώς την ψαροθρόφα θάλασσα περνώντας θα γυρίσω;"
(Οδ. Ραψ. δ, 460-470)
Ο Μενέλαος ζήτησε να πληροφορηθεί, τι χρειαζόταν να κάνει για να μπορέσει να γυρίσει στη Σπάρτη. Ο Πρωτέας του είπε πως έπρεπε να βγει στην Αίγυπτο, να ανέβει τον Νείλο και να θυσιάσει εκατό βόδια στους θεούς, οπότε αυτοί θα του έδειχναν τον δρόμο του γυρισμού.
Ο Μενέλαος δεν άντεξε στον πειρασμό και ρώτησε να μάθει, τι γινόταν με τους άλλους ηγέτες που πολέμησαν στην Τροία. Έτσι, έμαθε ότι τον Αία τον είχαν πνίξει ο Ποσειδώνας και η Αθηνά, όταν υπερηφανεύτηκε ότι γλίτωσε σε πείσμα των θεών. Κι ότι τον αδελφό του, τον Αγαμέμνονα, τον είχε δολοφονήσει ο Αίγισθος. Κι ακόμα, ότι ο Οδυσσέας κρατιόταν από την Καλυψώ και παρά τη θέλησή του σε ένα νησί. Κι όσο για τον ίδιο τον Μενέλαο, ο Πρωτέας του προφήτεψε ότι θα κατέληγε στα Ηλύσια Πεδία καθώς, ως σύζυγος της Ελένης, ήταν γαμπρός του Δία.






Ο Ευριπίδης στην τραγωδία του «Ελένη» αναφέρει και αυτός μια παρόμοια εκδοχή του μύθου του Πρωτέα: πως η Ελένη δε βρέθηκε στην Αίγυπτο ούτε επειδή ο Πάρις την έφερε, ούτε επειδή ο Πρωτέας την κράτησε. Αυτό που συνέβη ήταν ότι οι ίδιοι οι θεοί τη μετέφεραν εδώ με τη βοήθεια του Ερμή και την εμπιστεύθηκαν στον Πρωτέα. Ο Πάρης, με ένα τέχνασμα των θεών, δε μετέφερε στην Τροία παρά ένα ομοίωμά της από σύννεφο. Κάποια στιγμή ο Πρωτέας πέθανε και στο θρόνο της Αιγύπτου τον διαδέχτηκε ο γιος του Θεοκλύμενος, που πίεζε όμως επίμονα την Ελένη να γίνει γυναίκα του. Εκείνη, απελπισμένη, κατέφυγε στον τάφο του Πρωτέα και εκεί τη βρήκε ο Μενέλαος, που είχε στο μεταξύ φτάσει καραβοτσακισμένος στην Αίγυπτο. Μετά από λίγο οι δυο σύζυγοι αναγνωρίζουν ο ένας τον άλλο, ο κίνδυνος όμως που διατρέχουν είναι μεγάλος, γιατί ο Θεοκλύμενος δεν ήταν φιλόξενος κι ευσπλαχνικός, όπως ο πατέρας του: συνήθιζε να σκοτώνει όλους τους ξένους. Τότε και εδώ επεμβαίνει η Ειδοθέα, η επινοητική και καλόψυχη κόρη του Πρωτέα, που καταστρώνει σχέδιο διαφυγής για το ζευγάρι.
Υπάρχει και μία ακόμη ιστορία στους μύθους που έχουν υφανθεί για τον Πρωτέα. Αυτή λέει ότι κάποτε έφθασε μέχρι την Θράκη, ερωτεύθηκε την νύμφη Κορώνη και απέκτησε μαζί της δύο γιους. Εκείνοι, όμως, έκαναν κατάχρηση της εξουσίας που είχαν στα χέρια τους και διέπρατταν αδικήματα. Ανάγκαζαν τους ταξιδιώτες να παλεύουν μαζί τους και στο τέλος τους σκότωναν. Ο Πρωτέας αηδιασμένος και νιώθοντας ντροπή για τη συμπεριφορά τους, ζήτησε από τον Ποσειδώνα να τον γυρίσει πίσω στην Αίγυπτο. Ο θεός άκουσε την παράκλησή του και αποφάσισε να τον βοηθήσει, φτιάχνοντάς του ένα δρόμο μέχρι την Αίγυπτο. Ο δρόμος αυτός περνούσε πάνω από τη θάλασσα κι έτσι ο Πρωτέας έφτασε μέχρι εκεί δίχως καν να βραχεί.

Όλα αυτά ανήκουν στον Μύθο. Τι να είναι όμως η μορφή του Πρωτέα στο κοσμικό γίγνεσθαι;
Μας λέγει λοιπόν ο μέγας μεμυημένος Όμηρος για τον Πρωτέα: "Πολίται δεύρο, γέρων τις Άλιος".
Είναι η δωρική διάλεκτος εδώ και τον κάνει Ήλιο. Στην δωρική διάλεκτο του Ομήρου "άλιος" σημαίνει Ήλιος. "Άλιος αθάνατος"-λέει- "Πρωτεύς Αιγύπτιος". Είναι η Ηλιακή θεότης η οποία περιέρχεται το σύμπαν. Άλιος" μας λέει....Άλιος, βέβαιος, αληθινός. Είναι ο αληθινός ήλιος ο οποίος περιβάλλει τον κόσμο και τον ουρανό. Δεν τον περιβάλλει σαν σχήμα μόνο αλλά σαν "η αιτία της ουσίας του κόσμου".
Ο Πρωτεύς ήταν και ποιμήν κατά τα μυστήρια. Πρωτίστως είχε την αρετή να μεταμορφώνεται εις πάντα. Εις πάντα τα ζώα, τα φυτά τα ορυκτά. Αλλά και ο σοφός Μενέλαος είχε διδαχθεί μαντική και σοφία. Έτσι αφού κράταγε συνεχώς τον Πρωτέα ακόμα και όταν έγινε θηρίο να τον φάει πάλι δεν φοβήθηκε, ακόμα και όταν έγινε χρυσός δεν πήρε τίποτα. "Δεν επήρε γιατί κατόρθωσε και κράτησε το μέτρο της υπάρξεως του ο Μενέλαος εν εαυτώ". Έως ότου στο τέλος ο Πρωτεύς εμφανίστηκε και του εμάντευσε αληθώς. "Αληθώς γιατί στο βάθος ήταν αψευδής μάντης".
Έτσι λοιπόν μέσα στον Πρωτέα βλέπουμε ότι ο ίδιος λόγος εμφαίνεται ποικιλοτρόπως.Έως και τον έσχατο βαθμό δημιουργίας. Και ουρανίως και δαιμονίως, και πυρίως και αερίως και υδροβίως και χθονίως και γαιωδώς.




Ο Πρωτεύς μας δόθηκε από τα μυστήρια της Φρυγίας και είναι ο Αιπόλος. Οι Φρύγες οι μεμυημένοι, τον αιθέρα τον έλεγαν Αιπόλο. Τι είναι ο Αιπόλος;
Δεν είναι ο βοσκός που βόσκει τις γίδες όπως αποδίδεται η σημασία της λέξης, δηλαδή ο γιδοβοσκός. Αιπόλος είναι «αυτός που στρέφει συνεχώς, που γυρνάει συνεχώς», από την αρχική σημασία του πέλω/ πέλομαι «βρίσκομαι, υπάρχω» και «ασχολούμαι με κάτι υπηρετώ, φροντίζω, ιερουργώ, βουκολώ».
Είναι ο αεί πολλών. Για αυτό μας λέει ο Όμηρος ο μέγας θεολόγος στην Οδύσσεια: "Πολίται δεύρο, γέρων τις Άλιος, γηπετής αθάνατος, Πρωτεύς Αιγύπτιος".
Πολίται είναι ο Αιπόλος των Φρυγών, είναι ο "αεί πολλών", είναι ο "αεί περιτρέχων και περιλαμβάνων τα πάντα".
Το περιτρέχειν δεν είναι κίνησις, αλλά περίληψις των πάντων και κατοχή των πάντων. Και ο Ήλιος Αιπόλος είναι. Μας λένε οι μύθοι ότι ο Ήλιος είναι Αιπόλος ασχολούμενος με τα ποίμνια. Είχε τα βοσκοτόπια του όπου έβαζε τους ανθρώπους τους ηλιακούς να του βοσκούν τα ποίμνιά του. Αιπόλος είναι λοιπόν ως περιτρέχων, ο Ήλιος. 

Υπάρχουν καθολικοί Αιπόλοι και μερικοί Αιπόλοι ανάλογα τον κόσμο που αιπολούν.
Ο Ήλιος είναι καθολικός αιπόλος, ο Πρωτεύς είναι Ηλιακός αιπόλος. Επίσης το πυρ, ο αήρ, το ύδωρ και η γη είναι μερικότεροι αιπόλοι.
Άλλοι βόσκουνε τα ποίμνια, ενώ ο Πρωτεύς βόσκει τα κοπάδια τα ενάλια. Τις φώκιες κτλ.
Η δε κόρη του Πρωτέως -κατά άλλους σύζυγος-λεγότανε Ειδοθέα. Είναι εκείνη η αρχή η οποία γνωρίζει, ασχολείται, τα είδη του κόσμου. Είναι εκείνη που συμπράττει μετά του Πρωτέως.
Ο Πρωτεύς είναι μια Ποσειδώνιος θεότης αλλά και Ηλιακή. Για αυτό μας λέει ο Όμηρος, ο Πρωτεύς σαν θεός, δεν αφήνει να τον πιάσει κανείς και συνεχώς μεταμορφώνεται. Μεταμορφώνεται διότι κατά τον Όμηρο είναι μια θεότης ειδοποιός, με κέντρον πάντοτε τον Αιθέρα ο οποίος είναι η πεμπτουσία των τεσσάρων στοιχείων, των τεσσάρων ηλιακών στοιχείων. Ο Πρωτεύς είναι ο Αιθέρας.
Έτσι μας λέει ο Όμηρος: "Γέρων τις πολίται Άλιος", και που πολίται; Στον Φάρο της Αλεξάνδρειας.
Φάρος είναι ο εμφαινόμενος Ήλιος. Έτσι θεωρείται ο Ήλιος ο υλικός που βλέπουμε. Δεν είναι ο νοητός Ήλιος ή ο ψυχικός ή ο νοερός Ήλιος. Φάρος είναι ο ορατός ήλιος που βλέπουμε. Ένας φάρος για τον κόσμο, για την γη.
Ο Πρωτεύς συμβολίζει την πρώτη αρχέγονη μορφή της ύλης, η οποία στην εξέλιξη της, δημιουργεί τις άλλες μορφές που θα αποτελέσουν τον κόσμο. Είναι η αρχική ουσία, που οι διαφορετικές εκδοχές της έφτιαξαν τα μέρη του σύμπαντος, ο «πρώτος» δαίμονας.
Το ορόσημο του κόσμου.


<Πληροφορίες για πραγματοποιηθεί το παραπάνω άρθρο συλλέχθηκαν από: Οδύσσεια-μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή, Ελληνική Μυθολογία - Κακριδή, Ελεύθερος Τύπος, Βικιπαίδεια, Α.Βαλαδώρος "Λόγος περί Ηφαίστου" >


mythiki-anazitisi