Συγχρονικότητα

Αυτές τις ημέρες μελετούσα επισταμένα το σύμβολο του ψαριού μέσα στην ανθρώπινη ιστορία. Κανείς δε γνώριζε για την έρευνά μου ακόμη. Σήμερα για γεύμα είχαμε ψάρι. Ένας φίλος μου ανέφερε το έθιμο με το απριλιάτικο ψάρι. Το πρωί παρατήρησα τυχαία μια επιγραφή που έλεγε «Est homo totus medius piscis ab imo». Το απόγευμα ένας ασθενής μου έδειξε κάποιες πολύ όμορφες εικόνες ψαριών που είχε ζωγραφίσει. Το βράδυ μου έδειξαν ένα κέντημα που απεικόνιζε ιχθυόμορφα τέρατα. Μια ασθενής μου διηγήθηκε ένα όνειρό της, στο οποίο καθόταν στην όχθη μιας λίμνης και ένα ψάρι κολύμπησε μέχρι τα πόδια της. Άκουσα στο ραδιόφωνο μια διαφήμιση για ψαροκονσέρβες, τη στιγμή που έβλεπα την ίδια διαφήμιση σε ένα περιοδικό. Γνώρισα έναν κηπουρό, ο οποίος είχε στο μπράτσο του ένα τατουάζ με μια γοργόνα. Ένα αυτοκίνητο με ψάρια, έμεινε από λάστιχο στο δρόμο μπροστά στο σπίτι. Είδα μια γάτα που κρατούσε ένα ψάρι στο στόμα της. Κάτι πολύ περίεργο συμβαίνει...

Το παραπάνω είναι παρμένο από το προσωπικό ημερολόγιο του Ελβετού ψυχίατρου Carl Gustav Jung (1875-1961), ένα περιστατικό που αποτέλεσε έναυσμα για τις έρευνες που έκανε στο προς το τέλος της ζωής του, των οποίων τα αποτελέσματα τον οδήγησαν τη δημιουργία της έννοιας της συγχρονικότητας (ή συγχρονότητας, ή συγχρονιστικότητας, όπως έχουν αποδοθεί στα ελληνικά). Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί και η ώθηση που δέχτηκε και από φυσικούς όπως τον Αινστάιν, το Μπορ και τον Παουλί για να κάνει λεπτομερέστερες έρευνες.
Η συγχρονικότητα, χονδρικά, είναι οι εξήγηση σε αυτό που ονομάζουμε «σύμπτωση». Όταν λέμε σύμπτωση όμως, δεν εννοούμε όλες τις συμπτώσεις, αλλά αυτές που μας φαίνονται περίεργες - που ενδεχομένως να κρύβουν ένα βαθύτερο νόημα. Στη συγχρονικότητα, έχουμε να κάνουμε με αλληλουχίες γεγονότων οι οποίες έχουν μια μη-αιτιατή συνδετική βάση, σε συνδυασμό με σημεία-κόμβους της μνήμης [1]. Δεν είναι φιλοσοφική θεωρία, αλλά μια εμπειρική έννοια, σύμφωνα με τον Jung. Τί εννοούμε όμως όταν αναφερόμαστε σε «αλληλουχίες γεγονότων με μη-αιτιατή συνδετική βάση»;

Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι η λέξη «συγχρονικότητα», μια λέξη ελληνικής προέλευσης, περιέχει την έννοια του χρόνου. Ας φανταστούμε λοιπόν το χρόνο ως μια ευθεία γραμμή. Στο μήκος αυτής της ευθείας, τοποθετούμε τελείες-σημεία που συμβολίζουν κάποια γεγονότα. Οι περιπτώσεις όπου αυτά τα σημεία «συγχρονίζονται», ταιριάζουν μεταξύ τους χωρίς να υπάρχει κάποιος ορατός συνδετικός κρίκος (κάποια φανερή αιτία), αποτελούν συγχρονικότητες.

Ένα παράδειγμα συγχρονικότητας, εκτός από αυτό στο ημερολόγιο του Γιούνγκ, μπορεί να θεωρηθεί το εξής περιστατικό: Ένα μήνα πριν την απόβαση στη Νορμανδία κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, η βρετανική εφημερίδα “Daily Telegraph” στο καθημερινό της σταυρόλεξο χρησιμοποίησε πέντε λέξεις-κλειδιά που χρησιμοποιούνταν στα σχέδια της απόβασης. Ο συντάκτης του σταυρόλεξου ανακρίθηκε αργότερα, αλλά δεν του απαγγέλθηκαν κατηγορίες...

Προυποθέσεις για να χαρακτηρίσουμε ένα γεγονός ως συγχρονικό, είναι:
~ Να απασχολούμαστε από κάποια σκέψη ή όνειρο που είδαμε, από ένα πρόβλημα ή ακόμη και από μια κουβέντα που κάναμε.
~ Ξαφνικά συμβαίνει κάτι απρόοπτο, το οποίο όμως σχετίζεται άμεσα με αυτό που μας απασχολεί.
~ Αυτό που συμβαίνει μοιάζει να μας περνά ένα μήνυμα, δηλ. μας συμπληρώνει ή επιβεβαιώνει ή και απαντά σε αυτό που μας απασχολούσε.
~ Επιπροσθέτως, απουσιάζει ο συνδετικός κρίκος αίτιου-αιτιατού μεταξύ των συμβάντων, δηλ. το ένα δεν έχει προκαλέσει το άλλο.
~ Μας αφήνει μια αίσθηση ότι αυτή η σύμπτωση είχε κάποιο νόημα που συνέβη (μας πέρασε το μήνυμα)
~ Η απόσταση και ο συγχρονισμός δεν έχουν άμεση σημασία. Μπορεί να πρόκειται για γεγονότα που συμβαίνουν ταυτόχρονα κάπου κοντά ή και για κάτι που συμβαίνει πολύ αργότερα αλλού.
Ο Jung εντοπίζει τρεις μορφές συγχρονικότητας:
1) τη σύμπτωση ενός ψυχικού φαινομένου με ένα αντίστοιχο αντικειμενικό συμβάν, η οποία γίνεται αντιληπτή ταυτόχρονα.
2) τη σύμπτωση μιας υποκειμενικής κατάστασης με ένα όραμα ή όνειρο, που μετατρέπεται σε μια αντανάκλαση ενός συγχρονισμού, αντικειμενικού γεγονότος που συμβαίνει ταυτόχρονα αλλά σε απόσταση. Όμως σε κάθε περίπτωση η σχέση μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας ανοίγεται με αυτού του είδους την αιτία.
3) Η ίδια σύμπτωση της περίπτωσης 2, μόνο που το συμβάν γίνεται στο μέλλον, και αναπαριστάται στο παρόν μόνο από κάποιο αντίστοιχο όραμα ή όνειρο.
Μερικοί προτείνουν και μια τέταρτη μορφή κατά την οποία λέξεις ή/και ονόματα (κανονικά, αναγραμματισμένα ή και ομόηχα) μοιάζει να ταιριάζουν σε ιστορικά ή και καθημερινά γεγονότα. Στην 3η περίπτωση θέτονται οι βάσεις των προφητειών (ή των προφητικών ονείρων - γεγονός που στηρίζουν τα εκατομμύρια μαρτυριών σε όλο τον κόσμο), του Ι-Ching κ.α.

Σε έρευνα που έγινε για τις συμπτώσεις, το 84% των ερωτηθέντων απάντησαν θετικά στο αν έχουν βιώσει ποτέ εμπειρίες - συμπτώσεις οι οποίες περιείχαν κάποιο νόημα. Παρ’ολ’αυτά, θα πρέπει να τονίσουμε ότι δεν αποτελούν όλες οι συμπτώσεις έκφραση της συγχρονικότητας, καθώς δεν έχουν όλες να επιδείξουν κάποιο νόημα, όπως συμβαίνει με τη συγχρονικότητα. Εδώ βέβαια θα πρέπει να αναφερθεί και το ψυχολογικό όριο του πέμπτου γεγονότος. Το 90% των ανθρώπων που αποδίδουν γεγονότα σε τυχαίες-απλές συμπτώσεις έχουν συνδυάσει μεταξύ τους μέχρι και τέσσερα γεγονότα. Στην εμφάνιση όμως ενός πέμπτου σχετικού γεγονότος, το ποσοστό πέφτει στο 30%, ενώ το υπόλοιπο 70% πλέον πείθεται ότι οι συμπτώσεις περιέχουν κάποιο νόημα. Η ύπαρξη του πέμπτου γεγονότος έχει γίνει και αντικείμενο στατιστικής παρατήρησης των κοινωνικών επιστημών, καταλήγωντας στο συμπέρασμα ότι μετά το πέμπτο γεγονός, οι συμπτώσεις (πιθανολογικά) είναι πέρα του τυχαίου.
Ο Jung, πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα τις σκέψεις του για τη μη-αιτιότητα και τη συγχρονικότητα, αναφέρει:
«Η συγχρονικότητα δίνει πρόσβαση στα αρχέτυπα, τα οποία βρίσκονται στο συλλογικό ασυνείδητο, και χαρακτηρίζονται από την πάγκοινη προδιάθεση, που είναι εγκεφαλική και όχι από βιωματικές βάσεις. Παρόμοια με τα «είδη» του Πλάτωνα, τα αρχέτυπα δεν προέρχονται από τον κόσμο των αισθήσεων, υπάρχουν ανεξάρτητα από τις αισθήσεις και είναι άμεσα αναγνωρίσιμα νοητικά...»
Ας το πάρουμε όμως σιγά-σιγά... Σύμφωνα με τον Jung, υπάρχουν μέσα στο ασυνείδητο συγκεκριμένοι τρόποι σκέψης, οι οποίοι είναι κοινοί σε όλα τα είδη των ανθρώπων και αντιπροσωπεύουν τα λεγόμενα αρχέτυπα. Τα αρχέτυπα ποτέ δεν γίνονται συνειδητά, αλλά μπορούν να εμφανίζονται μέσα στη συνείδηση κάποιου, με αρχετυπικές μορφές οι οποίες συμβολίζουν η καθεμία ενστικτώδεις συμπεριφορές ή τάσεις, σε επαναλαμβανόμενες ανθρώπινες περιστάσεις. Αυτά τα τμήματα της ασυνείδητης προσωπικότητας έχουν τη δυνατότητα με κάποιον τρόπο να διασχίζουν ελεύθερα το χωροχρόνο. Σύμφωνα μάλιστα με τη θεωρία των «ψυχικών κατασκευασμάτων» του Jung, τα ασυνείδητα πεδία της προσωπικότητας κινούμενα ελεύθερα στο χωροχρόνο, προσκομίζουν γνώση από γεγονότα που συμβαίνουν αλλού, είτε εγκόσμια, είτε μη-εγκόσμια (με την έννοια του διαφορετικού χωροχρόνου).

Τα αρχέτυπα αυτά λοιπόν, οικοδομούν ένα κοσμικό πεδίο (διαφορετικό από αυτό του χωροχρόνου) το οποίο για μας αποτελεί ένα είδος «μεσολαμβάνουσας» γνώσης. Μια αντανάκλαση αυτού του πεδίου είναι και η συγχρονικότητα. Όσον αφορά την εμφάνιση των αρχέτυπων, ο Jung πίστευε ότι είναι αυθόρμητη, επιρρεπής ειδικά σε καιρούς κρίσης. Το βίωμα μιας κρίσης δηλαδή, μπορεί να προκαλέσει το άνοιγμα μιας «πύλης» στη συνείδηση κάποιου, προς μια κρυμμένη αλήθεια μέσα στο συλλογικό ασυνείδητο. Αν μου επιτρέπεται να θέσω το παραπάνω «άνοιγμα» πιο λαϊκά, ο Jung θεωρούσε ότι η συγχρονικότητα αποκαλύπτει τις συνδέσεις μεταξύ του αντικειμενικού και του υποκειμενικού κόσμου.

Συνεχίζοντας λοιπόν με τις σκέψεις του Jung:
«Αν οι φυσικοί νόμοι ήταν απόλυτες αλήθειες, δε θα είχαν εξαιρέσεις. Η αιτιότητα είναι μονάχα μια στατιστική αλήθεια, που ισχύει μόνο κατά μέσο όρο, αφήνοντας περιθώρια για πολλές εξαιρέσεις που μπορούν να βιωθούν από κάποιον, δηλαδή είναι πραγματικές. Θεωρώ τα συγχρονιστικά συμβάντα σαν μη-αιτιατές εξαιρέσεις, που είναι σχετικά ανεξάρτητες από το χώρο και το χρόνο. Επιβάλλουν τη σχετικότητα στο χωροχρόνο, σε σημείο που το γεγονός το οποίο δεν έχει συμβεί ακόμη, γίνεται αντιληπτό στο παρόν. Αν ο χωροχρόνος είναι σχετικός, η αιτιότητα χάνει την αξία και τη σημασία της, αφού η γνωστή διαδοχή αιτίας και αποτελέσματος απορρίπτεται ή γίνεται τελείως σχετική...

...Η συμβατική πειραματική μέθοδος έρευνας στοχεύει στη δημιουργία ή την παρατήρηση κανονικών γεγονότων που μπορούν να επαναληφθούν. Συνεπώς, τα μοναδικά ή σπάνια αποτελέσματα εξαιρούνται από τον κανόνα της επιστήμης. Κάθε απάντηση επηρεάζεται από το είδος της ερώτησης που γίνεται, και το αποτέλεσμα είναι πάντα ένα νόθο προϊόν. Δηλαδή όλοι πειραματίζονται πάνω σε πράγματα που ξέρουν ότι θα καταλήξουν εκεί που θέλουν, κι αν δε γίνει αυτό, τότε θεωρούν ότι απέτυχαν. Αυτή είναι η επιστημονική λογική που έχει αποκλείσει μέχρι σήμερα τη δημιουργία μιας μη-αιτιατής συνδετικής αρχής. Η συγχρονικότητα δίνει τον απαραίτητο χώρο στις εξαιρέσεις για να λειτουργήσουν μέσα σε ένα πείραμα, από το οποίο πρέπει να βγάλουμε ελεύθερα συμπεράσματα...»

Έχει παρατηρηθεί ότι μερικές φορές η συγχρονικότητα παίζει και εξισορροπητικό ρόλο σε περιστατικά και καταστάσεις, όπου τις «διορθώνει» διατηρώντας την ισορροπία τύχης/ατυχίας. Είναι όμως έτσι; Ο Κορνήλιος Αγρίππας στο σύγγραμμα De Occulta Philosophia, αναφέρει:

«Το ρεύμα της αλληλουχίας των γεγονότων, μπορεί να καθοδηγηθεί από την Ανώτερη Θέληση έτσι ώστε τα γεγονότα να συνταιριαστούν προσφέροντας προσωπικές αποκαλύψεις. Οι περισσότεροι τα αποκαλούν δώρα της Τύχης ή προσφορές της Μοίρας. Αυτό που ονομάζουμε Θεία Πρόνοια, το οποίο παρεμβαίνει σε κάποιο σημερινό γεγονός, είναι εξαρτημένο από αυτό που συνέβη χτες, χωρίς να είναι απαραίτητο να έχει συμβεί στο ίδιο άτομο, αφού όλες οι προσωπικές ιστορίες συνδέονται με τις καθημερινές αλληλεπιδράσεις τους. Η παρατήρηση τέτοιων περιστατικών, μπορεί να οδηγήσει σε μια χαρτογράφηση των κινήσεων του ρεύματος της Ανώτερης Θέλησης, καθώς αυτή επιδρά πάνω στα ανθρώπινα πεπρωμένα...»

Λέξεις όπως Ανώτερη Θέληση, Θεία Πρόνοια κτλ, αν δεχτούμε ότι όντως επιδρούν «πάνω στα ανθρώπινα πεπρωμένα», τότε υποδηλώνεται μια ενότητα ύλης και ψυχής κάτω από τη λειτουργία μιας συμπαντικής δύναμης. Ας μη ξεχνάμε άλλωστε πως μερικές από τις σκέψεις/αντιλήψεις του Jung, όπως η ενότητα των πάντων, ήταν προϊόν έμπνευσης από τη φιλοσοφία ανατολικών θρησκειών. Μήπως λοιπόν η συγχρονικότητα είναι εδώ για να μας καταστήσει γνωστό ότι το σύμπαν λειτουργεί «ρολόι»;

Όπως πάντα βέβαια, υπάρχουν και οι προσγειωμένες απόψεις περί τυχαίων συμπτώσεων από την πλευρά των σκεπτικιστών. Αυτοί δηλαδή που υποστηρίζουν ότι ακόμη και οι πιο απίθανες συμπτώσεις είναι πιθανές, και ότι η συγχρονικότητα δεν ξεφεύγει από αυτόν τον κανόνα. Και στατιστικά, δεν μπορεί να πει κάποιος ότι έχουν άδικο, καθώς όταν λέμε τη φράση «ούτε μια στο εκατομμύριο» για ένα γεγονός, μας διαφεύγει ότι -σύμφωνα με αυτό το νούμερο- μπορεί να συμβεί το ίδιο γεγονός σε άλλα 10 άτομα, μόνο στην Ελλάδα. Έτσι λοιπόν, ακόμη και οι πιο απίθανες συμπτώσεις στατιστικά είναι πιθανές. Εξάλλου, συνήθως προσέχουμε περισσότερο τα περιστατικά που σχετίζονται με συμπτώσεις, παρά αυτά που δεν σχετίζονται. Θα μας κάνει εντύπωση, ας πούμε, αν κάνοντας μια βόλτα συναντήσουμε 3 φίλους. Πόσες όμως είναι οι φορές που δε θα συναντήσουμε κανέναν;!

Άλλο ένα «γερό χαρτί» των σκεπτικιστών είναι μια «ιδιοτροπία» του ανθρώπινου μηχανισμού αντίληψης, όσον αφορά την αποθήκευση των πληροφοριών. Το μάτι μας, ως γνωστόν, βλέπει περισσότερα απ’όσα συνειδητοποιούμε ότι βλέπουμε, ενώ όλα όσα είδαμε καταχωρούνται από τον εγκέφαλο στη μνήμη [1]. Αν κάποια στιγμή δεχτούμε κάποιο ερέθισμα (π.χ. αν δούμε κάτι) και το επεξεργαστούμε, τότε είναι πολύ πιθανόν να ανασυρθούν πληροφορίες όπου ήταν καταχωρημένες στη μνήμη μας αλλά δε θυμόμασταν γιατί «το είχαμε δει μεν, αλλά δεν το είχαμε αντιληφθεί». Σε τέτοιες περιπτώσεις λέμε «μα πώς μπορεί να το ήξερα αυτό;», γεγονός που συχνά μας κάνει να πιστεύουμε σε «θαύματα».

Υπάρχουν όμως και οι «μαύρες» συμπτώσεις, όπου κάτι πηγαίνει στραβά και το αποκαλούμε ατυχία. Ακόμα και οι υπερβολικοί (αλλά πάντα διασκεδαστικοί) νόμοι του Μέρφυ θα μπορούσαμε να πούμε ότι κάποιες στιγμές επιβεβαιώνονται. «Αν κάτι μπορεί να πάει στραβά, θα πάει» λέει ο πρώτος νόμος του Μέρφυ. Πώς όμως αυτές οι ατυχίες μοιάζουν τόσο συντονισμένες μερικές φορές, που μας κάνουν να χαμογελάμε νευρικά και να απορούμε γιατί είμαστε τόσο άτυχοι;!...

Μερικοί υποστηρίζουν ότι οι ατυχίες προέρχονται από τους ίδιους μας τους φόβους, οι οποίοι φόβοι τροφοδοτούν αυτό που ο Jung ονόμασε «συλλογικό ασυνείδητο» [2]. Ο Ιωβ, στην Παλαιά Διαθήκη, αναφέρει «Επειδή εκείνο που φοβόμουν μου συνέβη κι εκείνο που με τρόμαζε ήρθε πάνω μου...». Γι’αυτό άλλωστε και προσπαθούμε να σκεπτόμαστε θετικά και να είμαστε γενικά αισιόδοξοι στη ζωή μας (με μέτρο πάντα), έτσι ώστε τελικά να γίνουμε κύριοι της μοίρας μας, φροντίζοντας την ευτυχή έκβαση των καταστάσεων που αντιμετωπίζουμε.

Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε πως η συγχρονικότητα είναι άλλο ένα εργαλείο που εφηύρε ο άνθρωπος ( ή ανακάλυψε; ) για να προσεγγίσει το κάτι παραπάνω από αυτά που αντιλαμβάνεται καθημερινά με τις αισθήσεις του. Άλλωστε, η συγχρονικότητα δεν απορρίπτει κάποια άλλη ερμηνεία πέρα από την «καθαρή τύχη/ατυχία» και ίσως να αποτελεί και ένας λίθος στη γεφύρωση της επιστήμης και της ψυχολογίας με την παραψυχολογία και τη θρησκεία. Ίσως να αποτελεί ένα ακόμη σκαλοπάτι που έχει κατασκευάσει ο άνθρωπος, προς την κατανόηση του σύμπαντος που μας περιβάλλει, ενός «νοήματος» που ανέκαθεν προσπαθούσε να προσεγγίσει, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο.

Οι police στο τραγούδι τους synchronicity (μουσική/στίχοι του Sting) μεταξύ άλλων λένε:
A connecting principle
Linked to the invisible
Almost imperceptible
Something inexpressible
Science unsusceptible
Logic so inflexible
Causally connectable
Yet nothing is invincible

(Μια συνδετική αρχή
Δεμένη με το αόρατο
Σχεδόν ανεπαίσθητο
Κάτι το ανείπωτο
Επιστήμη ανεπίδεκτη
Λογική τόσο άκαμπτη
Εξαρτημένη από την αιτιότητα
Κι όμως τίποτα δεν είναι ανίκητο)





Σημειώσεις:
[1] - Στη σύγχρονη ψυχολογία υπάρχουν τέσσερα συστήματα μνήμης. Ένα είναι η «αισθητηριακή μνήμη» (sensory memory) η οποία διαρκεί μερικά δευτερόλεπτα, το δεύτερο σύστημα είναι αυτό της «μνήμης μικρής διάρκειας» (short-term memory, STM), το τρίτο της «εργασιακής μνήμης» (working memory) που χρησιμοποιείται για την επίλυση προβλημάτων και το τέταρτο είναι η «μνήμη μεγάλης διάρκειας» (long-term memory, LTM). Το τελευταίο είναι ένα απεριόριστης χωρητικότητας πεδίο μνήμης. Ο εγκέφαλος κάνει μια εκπληκτική ταξινόμηση των πληροφοριών που δέχεται, για να μπορεί να τις ανακαλεί, όταν είναι επιθυμητό.

[2] - συλλογικό ασυνείδητο είναι ένα μέρος του ασυνείδητου νου, το οποίο είναι κοινό σε όλους τους ανθρώπους. Σύμφωνα με τον Jung, το συλλογικό ασυνείδητο περιέχει αρχέτυπα, δηλαδή παγκόσμιες νοητικές «προδιαθέσεις», μη βασισμένες στην εμπειρία.

Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να ευχαριστώ τον Χρήστο Κώνστα για τη συνεργασία του όσον αφορά την επιστημονική ορθότητα αυτού του άρθρου αλλά και για τη συνολικότερη πολυετή προσφορά του, καθώς μια εκ των πηγών μου είναι δική του έρευνα στο θέμα.



Πηγές:

* Ανεξήγητα φαινόμενα, εκδόσεις ΑΡΧΕΤΥΠΟ (Κεφ. D?j? vu και συγχρονικότητα - Λένα Αδαμοπούλου)

* 2001 Φάκελος Χ, τεύχος 13 - Δεκέμβριος 1998 (συγχρονικότητα, Χρήστος Ζ. Κώνστας)

πηγη